Grocholski Mikołaj (1781-1864), gubernator podolski. Ur. 11 IX w Pietniczanach w pow. winnickim, jako syn Marcina, wojewody bracławskiego, i Cecylii z Chołoniewskich; ukończył gimnazjum we Lwowie. Po pobycie w Petersburgu objął po ojcu majątek Strzyżawkę w pow. Winnickim i rozbudował w nim gospodarkę rolną i ogrodniczą, eksportując owoce do Rosji. Rodzinny dwór nad Bohem przebudował w obronny zameczek, otoczył go rozległym parkiem, a we wnętrzu urządził bogatą bibliotekę i zbiory sztuki.

G. został w r. 1817 wybrany na trzy lata podolskim marszałkiem gubernialnym, nie wybił się jednak na tym stanowisku energią ani troską o interesy ludności; mimo to Aleksander I, bawiąc w r. 1822 na Podolu, mianował go wicegubernatorem, a w r. 1824 gubernatorem cywilnym. Wprawdzie przez zniesienie w tym czasie gubernatorstwa wojskowego znaczenie Grocholskiego zyskało na powadze, ale kładł on większy nacisk na czynności reprezentacyjne, interwencje w Kijowie i Petersburgu i sprawozdawczość na podstawie raportów podległych mu urzędników, niż na faktyczne zdobycze polityczne dla Podola (sprawy skarbowe, sądowe i szkolne nie wchodziły w ogóle do jego kompetencji). Nie umiał m.in. w r. 1827 osłabić wykonania ukazu o poborze Żydów do wojska i brance chłopców żydowskich tzw. Kantonów. G. kładł cały nacisk na podniesienie własnej fortuny i wspaniałe przyjmowanie dworu cesarskiego w czasie przejazdów przez Podole (w r. 1828 najpierw carowej, następnie Mikołaja I zdążającego na plac wojny z Turcją); nie umiał natomiast zyskać zaufania szlachty podolskiej przez swą skrytość, nieprzystępność, dumę rodową. G. był w tym czasie członkiem wyższego stopnia 8-mej francusko-rosyjskiej loży masońskiej „Les amis reunis” w Petersburgu.

Po wybuchu powstania listopadowego Grocholski zaczął współdziałać ze Związkiem Patriotów, który zbierał fundusze na rzecz powstania, wyekwipowania ochotników, opieki materialnej nad rodzicami nieobecnych powstańców, więźniów politycznych i zesłańców. Grocholski złożył na te cele większą ofiarę pieniężną, uprzedzał zagrożonych rewizją czy aresztowaniem. Po upadku powstania władze wszczęły śledztwo przeciw Grocholskiemu i gdy ujawniono fakty popierania przez niego Związku Patriotów usunięto go z gubernatorstwa i wywieziono do twierdzy w Terespolu. Po przebyciu tyfusu został osadzony pod nadzorem policyjnym w Benderze. Po kilku latach wrócił stamtąd na Podole i osiadł w Kamieńcu Podolskim. Aby oddalić od siebie wszelki podejrzenia, zniszczył nawet literackie rękopisy ks. St. Chołoniewskiego, oddane mu przed laty na przechowanie.

Opodal swego dworku w Polskich Folwarkach koło Kamieńca pozostawił obszerny gmach klasztoru wizytek, założonego przez siostrę żony. Grocholski wraz z żoną, Emilią z Chołoniewskich, gromadził w swych salonach w czasie licznych wypadów na kurację do Graefenbergu przedstawicieli wielu zamożnych rodów francuskich, angielskich, niemieckich i rosyjskich. Grocholski zmarł 9 X 1864 r. bez męskiego potomka. Córka Maria wyszła w r. 1843 za Wojciecha Morawskiego, który zrujnował i obdłużył majątek po Grocholskim.

„Polski słownik biograficzny” tom VIII Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN Wrocław – Kraków – Warszawa 1959-1960
aut. Karol Rolle, s. 587-588

GROCHOLSKI Mikołaj (1781-1864) – działacz polityczny. Urodzony 11.IX w Piatnyczanach powiatu winnickiego Był synem → Marcina i Cecylii z Chołoniewskich. Ukończył Lwowskie gimnazjum. Przebywał jakiś czas w Petersburgu, a następnie wrócił na Podole. Zajmowałem się gospodarstwem, zwłaszcza rolnictwem i ogrodnictwem.

Odziedziczył od ojcu Stryżawkę, Pereorki i Ławrówkę pow. winnickiego, a także Moskowitowku i Kurhanowku pow. zasławskiego. Ostatnie dwie oddał 1808 r. bratu Michałowi, otrzymując w zamian Michajłówkęi Kołomyjówkę pow. winnickiego. Ożenił się z 3.X. 1808` w Janowie z córką → Rafała Chołoniewskiego, swoją kuzynką Emilią. Powinien był uzyskać „zgodę Stolicy Apostolskiej na wyeliminowanie kanonicznej przeszkody [dla małżeństwa], która wniknęła z tak bliskiego pokrewieństwa” *. Emilia otrzymała w posagu od rodziców 200 tys. zł. i na 115 tys, zł. biżuterii, od wujka → K. Chołoniewskiego 50 tys. zł. Po śmierci ostatniego odziedziczyła Salnik pow. winnickiego i część Melnykiwciw pow. gajsyńskiego G. wybrał na główną rodzinną posiadłość Stryżawkę, gdzie zbudował w latach 1806-11 pałac, a także założył 1827 r. kościół Matki Bożej Bolesnej.

Mikołaj Grocholski Artysta J. Oleszkiewicz**.

1809 r. został wybrany na marszałka szlachty winnickiego pow. 1811 r. – Podolskim marszałkiem guberni. Za aktywność i wytrwałość w zbieraniu dworskich darowizn dla splądrowanych przez wojska napoleońskie ziem, w zapewnieniu wszystkich niezbędnych w czasie wojny świadczeń i zasiłków od władców ziemskich. w utrzymywaniu porządku w guberni został uhonorowany królewską łaską (16.I. 1813) i otrzymał medal szlachecki w pamięć 1812 r. W marcu 1814 r. podolska szlachta wysyłała go delegatem do cesarza, aby uzyskać pieniądze a prowiant nadany przez Podolską gubernię Mołdawskiemu wojsku w latach 1809 i 1811 , a w czerwcu tego samego roku- dla pozdrowienia z chwalebnym zakończeniem wojny i wyrażenie lojalności wobec szlachty Podolskiej gub. do ros. tronu. 19.X. 1816` G. został mianowany wice-gubernatorem Podolskiej guberni. Od 23.V. 1822′ pełnił obowiązki cywilnego gubernatora, a 31.XII.1823′ został zatwierdzony na tym stanowisku. Otrzymał rangę radcy stanu (1818) i rzeczywistego doradcy stanu (1827). Stał się kamerherem ros. dworu (1821). Był kawalerem orderów św. Włodzimierza ІІІ stopnia. (1823) i św. Anny І stopnia. 1825). Starannie dbając o karierę i zwiększanie własnych majątków. wykorzystywał wiele sił na bogate przyjęcia królewskiego dworu (1828 r. najpierw carycy, a potem Mikołaja I. który jechał na wojnę z Turcją). Natomiast Podolska szlachta uważała go za tajemnego, nie do zdobycia i pompatycznego. Jako członek najwyższego stopnia należał do Francuzko-rosyjskiej loży masońskiej „Les amis reunis” (“Związek przyjaciół”) w St. Petersburgu.

Pałac Grocholskich w Strzyżawce. Litografia według rysunku N. Ordy ***.

19.ІІ.1830 został przeniesiony cywilnym gubernatorem do Riazańskiej guberni. Po wybuchu powstania Listopadowego miał niemałe środki Związku patriotów na wyposażenie ochotników i pomoc materialną rodzinom powstańców, więźniów politycznych i zesłańców. Pomagał powstańcom żywnością. ostrzegał tych, którym groziła rewizja lub aresztowanie. Po klęsce powstania został odsunięty od gubernatorstwa i wywieziony do twierdzy w Tyraspolu. Odchorowawszy tyfus.

G. został przeniesiony pod nadzór policji w Bendery. Po kilku latach wrócił stamtąd na Podole i osiadł w Kamieńcu Podolskim. Według niektórych źródeł” aby uniknąć jakiegokolwiek podejrzenia, zniszczył nawet rękopisy swego szwagra – S. Chołoniewskiego, przekazane mu na przechowanie. Natomiast → E. Iwanowski twierdzi, że rękopisy ukrywano w rodzinie Grocholskich i po jego śmierci****. W pobliżu swego dworu w polskich Folwarkach w pobliżu Kamieńca Podolskiego G. założył klasztor wizytek, założony przez C. Chołoniewską, siostrę żony. Wraz z żoną podczas licznych podróży na leczenie w Grafenbergu pzryjmował w swoich salonach przedstawicieli wielu zamożnych franc., ang., niem. i ros. rodów.

Zmarł 9.Х.1864. Miał z Amelią Chołoniewską jedyną córkę Marię (ok. 1820-1.X. 1853, Stryżawka), która wyszła za mąż (3.Х. 1843′, Stryżawka) za Wojciecha Morawskiego (*8.Х. 1810, Warszawa) i przyniosła mu w posagu znaczne ojcowskie posiadania. Po jej przedwczesnej śmierci wdowiec został księdzem. Stryżakowską posiadłość odziedziczył ich najmłodszy syn Józef (*21.IX.1853, Stryżawka), który sprzedał go → T. Grocholskiemu.

PSB (К. Rolle); Słów. geogr. (Strzyżawka); ***Aftanazy, t. 10, s. 286, 394, 395, 397, 398, 405^08,
410,412 (408’>); Boniecki, t. VII, s. 68; Chołoniewski; ****Iwanowski (3), t. II, s. 680; Jęło wieki, s. 130—131; **Rolle, t. II, s. 253, 334,412, 435, t. ІП, s. 261,262, 265, 282, 304, 307, 311, 339, 349 (t. III, s. 265*); Uruski, т. IV, я. 380; Morawski Maryan //W. Enc. Ii,; – Труды ПЕИСК, c. 217, 241, 385; Малакоя П), c. 41-42; Teoдорович M. И. Историко-статистическое описание церквей и приходов Волынской епархии, ГІоч., 1893, т, III. с. 555; – ДАВО: ф. 200, оп. 1, спр. 6, арк. 65 зв., спр. 232, арк. 18 зв., 19, 64 зв.-73 зв.; ф. 470, оп. 1, спр. 104, арк. 395-405 зв., 410-433 зв., спр. 379, 112, арк. 272- 275 зв., 324-325 зв., спр. 866, 905. 217, арк. 151-174, спр. 487, 866; ф. 480, оп. 1, спр. 16, арк. 125-130, спр. 20, арк. 62 зв., 85, 606 зв.-609, спр. 68, арк. 29-30, *спр. 72, арк. 116 зв.–118, спр. 105, арк. 39 зв.-45.

Biogram pochodzi z książki ZNANI POLACY W HISTORII WINNICZYZNY autorstwa pani Wiktorii Kolesnyk.