Z Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego w Kijowie

Materiały o Łaskach herbu Leliwa odm. i Radzimińskich – spadkobiercach m. in. dóbr Woronowica i innych po Woronowickich, dóbr Pietniczany po Pietniczańskich/Deszkowskich/Obodeńskich (p. również Z. Radzimiński pod pseud. Drwęca: „Pietniczany i ich dziedzice” oraz A. Boniecki „Herbarz Polski”). Dane o majątkach Grocholskich w woj. bracławskim z 1768 r.

Pierwszym znanym właścicielem Pietniczan jest Miśko Stepanowicz Pietniczański. Radzimiński cytuje opis zamku z 1545 r., w którym zaznaczono, że ojciec Miśka, Stepan Pietniczański, „wysłużył” ten majątek, tj. dostał go od Wielkiego Księcia za zasługi. W 1569 r. Pietniczany były już własnością Deszkowskich, ale Radzimiński nie wie, w jaki sposób dostały się Deszkowskim. Niedawno znalazłem wzmiankę o dokumencie z 1582 r., w którym Łazarz Bohdanowicz Deszkowski wspomina o tym, że jego dziad, a ojciec Bohdana, chorąży bracławski Bohusz Deszkowski (Radzimiński mylnie tytułuje chorążym Bohdana) otrzymał część dóbr Ostołopów od swojego dziada Mikołaja Pietniczańskiego. Ten Mikołaj jest najprawdopodobniej identyczny z Miśkiem Stepanowiczem z 1545 r.

Wg. Radzimińskiego Łazarz Deszkowski w 1602 przekazał dobra Pietniczańskie swojemu wujowi Semenowi Wasylowiczowi Obodeńskiemu (z Obodnego w Bracławskiem). Po Semenie Obodeńskim dziedziczył majątek jego brat Bohdan, a później syn Bohdana Fedor, żonaty z Maruszą Pokalewską. Ich córka Maryna poślubiła Fedora v. Teodora Łaska (ich głównie dotyczą teksty; Fedor był synem wymienionego w tekście z 1600 r. Michajła Łaska, sędziego grodzkiego winnickiego). Wg. niektórych źródeł Fedor Łasko zginął w 1648 na początku wojny kozackiej, jego żona – na pewno zmarła wcześniej. Ich córka Teofila została później jedyną spadkobierczynią majątków po rodzicach. Co prawda, w 2ej poł. XVII w. jej własność majątków w woj. bracławskim była czysto nominalna (wojny, a od 1672 r. – okupacja turecka). Teofila wyszła za mąż za wymienionego w tekstach Marcina Radzimińskiego i oni po 1700 r. zostali właścicielami Pietniczan, Woronowicy i innych dóbr, należących przed powstaniem Chmielnickiego do rodziców Teofili.

Prawdopodobnie Łaskowie posiadali tylko część Pietniczan, gdyż jeszcze w 1700 r. po odzyskaniu Bracławszczyzny przez Rzeczpospolitą, został introminowany w 1/3 majątku Samuel Bohuszenko-Deszkowski, przypuszczalnie – z tej samej rodziny, co wymienieni Deszkowscy. Pietniczany (a przynajmniej część Deszkowskiego) nie posiadały wówczas żadnej budowli i żadnego poddanego. Deszkowski natychmiast zastawił swoją część jezuitom winnickim.

Michał Grocholski poślubił w 1725 r. Annę Radzimińską, córkę Michała Radzimińskiego i Małgorzaty z Kamieńskich, wnukę Marcina Radzimińskich i Teofili z Łasków. Wszystkie dobra po Marcinie i Teofili Radzimińskich dostały się gdzieś w połowie XVIII w. (nie wcześniej!) Michałowi i Annie Grocholskim. Jednak nie wszyscy krewni uznawali prawo Grocholskich do posiadania całych tych dóbr: np. Józef Radzimiński (brat stryjeczny Anny) zanosi do grodu winnickiego w 1748 r. manifest o nieprawną donację swojej części tych majątków przez swoją siostrę Franciszkę Szembekową (scedowała Grocholskim dobra m.in. w imieniu brata), w 1768 r. zanosi do grodów krzemienieckiego i winnickiego manifest o to samo Ksawery Radzimiński (syn Józefa). Proces w tej sprawie trwał jeszcze w 1823 r.

Zespół 2, inwentarz 1. – Sąd grodzki kijowski.
Sygn. 4 (mikrofilm – część 2). – nr. 26/k. 148 i następne – obl. 7.09.1688 (por. „Herbarz Polski” Bonieckiego, t. XV, s. 202-204: jest m.in. krótka wzmianka o tym procesie).

… personaliter stanąwszy Urodzeni Ichmość Panowie Marcin y Teofila Łaskówna Radzimińscy, małżonkowie, kopią dekretu Sądu Głównego Trybunału Koronnego Lubelskiego […] z xiąg woiewództwa kiiowskiego wypisaną […] per oblatam podali […]. Wypis z Xiąg Głównych Trybunalskich woiewództwa kiiowskiego roku 1600 miesiąca iulii 26 dnia. Przed nami, deputaty Sądu Głównego Trybunału Lubelskiego na rok teraźnieyszy tysiąc sześćsetny ze wszystkich woiewództw Korony Polskiey obranymi y wystawionemi, gdy się wytoczyła sprawa z regestru za przypozwem z obudwóch stron między Urodzonym Kuźmą Łaskiem, iako powodwem – z iedney, a Michayłem Łaskiem, podsędkiem ziemskim brasławskim [bracławskim – O.R.] y synami iego: Michayłem, sędzią grodzkim winnickim, a Bohdanem y Fedorem Łaskami, Markowey Piotrowicza [wg. Bon. – żony Marka Piotrowicza Woronickiego] Maryą Łaskówną, Iakubem Meduszewskim [v. Mioduszewskim – Bon.] y małżonką iego, Owdotyią Hulewicza Perekalską [z Hulewiczów-Perekalskich] y synami iey Andrzeiem y Wasilem Fedorowiczem Łaski z drugiey strony, iako z stronami pozwanemi, o rozdziałek gruntu ich spólnego w powiecie kiiowskim leżącym, imienia przezywaiącego Łaskowskiego… [Lublin 26.07.1600]

Sygn. 4 (mikrofilm – część 3). – nr. 87/k. 314-315. – obl. 6.09.1688.

… comparentes personaliter Urodzeni Ich Mść: Iegomość Pan Marcin Radzimiński y Ieymość Pani Theofila Łaskówna, córka zeszłego niegdy Iego Mości Pana Theodora Łaska z Urodzoney niegdy Ieymości Paniey Maryanną [Maryny] Obodyńskiego Theodorową Łaskową spłodzoną , legitima succestrix et hereditissa dóbr niżey mianowanych […] manifestuie się o to, iż po zeyściu mianowanych miłych rodziców swoich, Ich Mościach Panach Łaskach, mianowana Ieymość Pani Radzimińska, zostawiwszy się w powiciu, a potym przez wychowanie niektórych przyiaciół ad annos discretionis przyszedłszy, tudzież nie mogąc się ni od kogo informować, gdzież y iak, y w którym woiewództwie y powiecie dobra dziedziczne, imieniem oycowskim przezwane, wieś Łaski obracaią, y na nie dispositie, gdzie y w czyich zostaią ręku [sic], aż teraz, gdy za mąż za wyż mianowanego Iego Mości Pana Małżonka swego poszła, informowawszy się od przyiaciół y pokrewnych swoich, a mianowicie od Urodzoney Iey Mości Paniey Siemionowey Wigurzyney, horodniczyney kiiowskiey, ciotki swoiey rodzoney, o dobrach substantiey swoiey, wsi Łaskach, Orzowie, Kłoczkach y Dorohiniu, na które wszystkie iż dispositie były, od teyże powziąwszy wiadomość, że per hostilitatem przy śmierci mianowanych rodziców comparentów hostico poginęły modo, tak zaraz, aby przez to iakowego prawnego nie mieli uszczerbku […] manifestantur, że wprzody zapisy oryginalne y dispositie na wieś Łaski dziedzicznych praw comparentium, rodzicom onych et consequenter im samym służące, tudzież zapisy praw reformationalnych y dożywocia, któremi zapisami dobra wsi Orzów, Kłoczki y części ich także wieś Dorohin zeszłey Iey Mści Paniey Bohdanie Obodyńskiego, rodzoney ciotce comparentium, służyły y należały, w też niespokoyne od nieprzyiaciela czasy, to iest od Kozaków poginęły y niewiedzieć gdzie: czyli popalone, czyli gdzie zabrane zostały, na który dokument z tego wszystkiego sprawuiąc się według opisania constitutii prosili mnie urzędu o wydanie rothy iuramentu […] wydałem rothę w te słowa: Ia, Marcin Radzimiński y ia Theofila Łaskówna Radzimińska, przysięgamy Panu Bogu Wszechmogącemu w Tróycy Świętey Iedynemu, na tym, iż zapisy dziedziczne na wieś Łaski nam po rodzicach naszych służące, prawa y dispositie o też, tudzież zapisy na trzy tysiące prawa wniesionego alias wiana zeszłey Paniey Bohdany Obodyńskiego Trypolskiey, ciotki naszey rodzoney na wsi Orzów, Kłoczki y Dorohin ściągaiące się, tudzież y dożywotnie zapisy, a po mianowaney ciotce naszey nam, iako successorom należy, iako po bezpotomney, w Kozaczyznę poginęły, o których aż dotąd wiadomości żadney nie mieliśmy y mieć nie możemy, bo y xięgi grodzkie owruckie pogorzały, na czym iż sprawiedliwie przysięgamy, tak nam Panie Boże dopomóż y niewinna męka Chrystusa Pana […] Marcin Radzimiński. Theofila Radzimińska Łaskówna …

Sygn. 4 (mikrofilm – część 3). – nr. 88/k. 315-317. – obl. 6.09.1688.

… comparentes personaliter Urodzeni Ichmość Pan Marcin y Theofila z Łaskówna [sic], córka zeszłego niegdy Urodzonego Iego Mości Pana Theodora Łaska, woyskiego bracławskiego, sędziego grodzkiego winnickiego, z Urodzoney niegdy Iey Mości Paniey Maryanny Obodzińskiego [sic] spłodzona, Radzimińscy, małżonkowie […] protestuią się naprzeciwko Urodzonemu Iego Mości Panu Stephanowi Trypolskiemu, podstolemu woiewództwa kiiowskiego, o to, iż co zeszli mianowani rodzice Protestantów puścili byli dobra swoie, część wsi Łasków, zeszłemu rodzicowi Iego Mości Pana Podstolego Kiiowskiego, chłopów czterdzieści ciągłych w sumie trzech tysięcy złotych polskich, z dworem tamże będącym, excipowawszy sobie na czas pewny chłopów kilku, poddanych swoich, na teyże wsi Łaskach, żeby mogli y mieli kim gumna, to iest crescentią przez lat sześć zbierać wyż mianowanemi sprzątawanie wymłócić […] na siebie excipowali, ac tandem mianowanych gumien niewymłóciwszy poumierali, po których śmierci mianowana Protestuiąca się w powiciu została, a wyż mianowane dobra, tak obfite y pożytkuiące y z wyż mianowanemi gumnami wprzody mianowany rodzic Iego Mości Pana Podstolego Kiiowskiego w tak małey tylko summie trzech tysięcy złotych polskich w spokoyny czas dziesięć lat przed woyną kozacką obiąwszy in possessionem, a potym sam Iego Mość Pan Podstoli, aż dotąd trzyma z wielkim uszczerbkiem substantiey mianowaney, Protestantom należącey, gdy tedy teraz po póyściu za mąż Protestantki, Protestantes uti haeredes bonorum, do wyż mianowaney wsi Łasków przyiechali, gdzie lubo tak poddanych niespełna, bo tylko czterech dziedziców zastali, tudzież iż mianowane gumna sześcioletnią crescentiey nie rodzice Protestantów, ale Iego Mość Pan Podstoli Kiiowski z zeszłym Iego Mością Panem Rodzicem swoim powymłacali y na swóy obrócili pożytek, dowiedziawszy się iednak, aby nie byli ni w czym sprzeczni wyrażonemu zapisowi zeszłych rodziców swoich, summę wyż mianowaną trzy tysiące złotych polskich, tak iako Prawo Pospolite każe, coram actis praesentibus castrensibus kiioviensibus w mieście Owruczym Iego Mości Panu Podstolemu Kiiowskiemu wszystkie zupełnie oddawali y wyliczyć gotowi byli, przy którym oddawaniu o mianowane gumna gdzie się obróciły in praesentia amicorum acquisitorum w teyżeż wsi Łaskach upominali się, oraz aby inwentarz mianowanych dóbr wsi Łasków poddanych y intrat tamecznych, Iego Mość Pan Podstoli przez rodziców swoich Protestuiących rodzicowi swoiemu przy zastawie dóbr mianowanych daney, produkował, y dobra wyż mianowane wieś Łaski całe oddawszy, summę eliberować chcieli, iako swoie dziedziczne, lecz Iego Mość Pan Podstoli Kiiowski cale zasmakowawszy sobie possessią tych dóbr, pieniędzy brać nie chciał […] one zruinowawszy y poddanych porozpędzawszy za które rodzice Protestantów dobrych lat czterdzieści tysięcy dali widząc zruinowanych y straconych, Protestantów aż spod Warszawy dla eliberowania dziedzictwa swego tu przybyłych, tylko iako na żart złotych sto talarów polskich dawał, którą Ich Mość Protestantes, widząc collusią roku, miesiąca y dnia wyż na accie mianowanych, summę mianowaną trzy tysiące złotych polskich, iako sami Ichmość adherebant, przede mną, urzędem, prezentowali, które w workach w skrzyni będące ia, urząd, y urzędownie oglądał, które usq. ad occasum solis coram acta praesentia castrensia kiioviensia zostawały, a że nicht [sic] ex parte Iego Mości Pana Podstolego Kiiowskiego do odbierania onych nie przybył, tedy praefati comparentes, iako swoie własne z grodu nazad wyręczyli…

Sygn. 4 (mikrofilm – część 3). – nr. 92/k. 321-322v. – obl. 7.09.1688.

… personaliter ad acta stanąwszy Urodzony IM Pan Marcin Radzimiński, swym y Urodzonych Ich Mościów: Iey Mości Paniey Theofili Łaskówny Radzimińskiey, Pana Konstantego Radzimińskiego, małżonki y syna swego imieniem, melioruiąc we wszystkim protestatią w grodzie mozyrskim przez mianowanego Pana Konstantego Radzimińskiego, syna swego uczynioną, solemniter przeciwko Urodzonym Ich Mościom Panom Stephanowi Trypolskiemu, podstolemu kiiows., Ichm. Panom Ianowi, Ostafiemu Trypolskim, Theodorowi Pawszy, Alexandrowi Zienkiewiczowi […] iż Ichm Obżałowani, roku przeszłego 1687 msca ianuarii 8 dnia pomienionego syna Protestantis, nic sobie nie winnego, tyrańsko zbili, pokrwawili, konia, szablę, pistolety y pieniądze pobrali…

[woźny zeznał], iż on roku przeszłego 1687 ianuarii 8 dnia zaraz in recenti maiąc przy sobie stronę szlachty Urodzonych Panów Stanisława Drzewieckiego y Łukasza Brzozowskiego, z powinności swoiey woznowskiey był w gospodzie w mieście Owruczu we dworze IM Pana Tripolskiego, gdzie na ten czas syn Protestantis, Pan Konstanty Radzimiński, chory leżał, tam widział y oglądał na ciele IM Pana Konstantego Radzimińskiego, syna Protestantis, naprzód na głowie raz cztery z przecięciem ciała y kości na wierzchu głowy, y potym po różnych mieyscach ciała, to iest nogach, ręku, bokach, plecach razów sinich spuchłych, krwią naciekłych, znać kiiowych, recte czterdzieści naliczył, oczy obie popodbiiane sinie spuchłe, krwią ociekłe widział…

Zespół 25, inwentarz 1. – Sąd grodzki łucki.
Sygn. 300 (mikrofilm – część 2). – k. 315-316. – obl. 7.04.1662 (w języku ruskim).

Pozew w imieniu Marianny Hulewiczówny Hańskiej, małżonki, N. [imię nieczytelne] syna, Zofii, Izabeli i Janiny, córek nieżyjącego Samuela Hańskiego, spadkobierców „zeszłey niedawno z tego świata Urodzoney Paniey Katarzyny Hańskiego, piewszego Teodorowey [właściwie: Fedorowej – O.R.] Łaskowey, woyskiey bracławskiey, drugiego Andrzeiowey Grocholskiey, a trzeciego małżeństwa Zygmuntowey Radoczyńskiey, córki y siostry rodzoney protestuiących, steriliter y bezpotomnie z tego świata zeszłey, solemniter oświadczał y protestował przeciwko Urodzonym Ichmsciom Panom Ianowi Łaskowi, skarbnikowi woiewództwa bracławskiego y Bazylemu Łaskowi, braciom rodzonym, a stryiom rodzonym Urodzonych Panów Stefana y Gabryela – synów, y Panien Naztazyey, Maryny, Krystyny y Teofili – córek wyż mianowanego zeszłego Pana Teodora Łaska, woyskiego bracławskiego, y przerzeczonym Panom Łaskom minorennibus synom y córkom tegoż Pana Łaska, woyskiego bracławskiego, o to, iż przerzeczeni Panowie Łaskowie, iako opiekunowie tych pupilorum suorum, y w opiece u siebie będące, nie oglądaiąc się nic na Prawo Pospolite […], roku zeszłego tysiąc sześćset sześćdziesiątego w mscu octobrze dobra wieś Woronowicę cum omnibus attinentiis y pertinentiis [jedno słowo nieczytelne] w woiewództwie będące y leżące, a protestuiących iure divino naturale successione po wyż mianowaney zeszłey Urodzoney Paniey Katarzynie Zygmuntowey Radoczyńskiey należące y służące, iako córce y siostrze, y które ona za prawem iey od przerzeczonego zeszłego małżonka Pana Teodora Łaska, woyskiego bracławskiego, w sumie piętnastu tysięcy złotych polskich modo obligatorio służącym trzymała …”

W oryginale to brzmi tak:

” … зошлое недавно з того света урожоное Панее Катарыны Ганьского, первшого Теодоровое Ласковое, войское брацлавское, второго Андреевое Кгрохолское, а третего малженьства Зыгмунтовое Радочынское, цурки и сестры рожоное протестуючих, стерилитер и безпотомне з того света зошлое, соленитер осведчал и протестовал противко урожоным их мл. Паном Янови Ласкови, скарбникови воеводства брацлавского и Базилему Ласкови, брати рожоное, а стрыом рожоным урожоных Панов Стефана и Кгабриеля – сынов, и Панен Настазии, Марыны, Крыстыны и Теофили – цурок выже менованого зошлого Пана Теодора Ласка, войского брацлавского, и пререченым Паном Ласком миноренибус сыном и цорком того ж Пана Ласка, войского брацлавского, о ото, иж пререченые Панове Ласкове, яко опекунове тых пупилорум суорум и в опеце у себе будучие, не оглядаючы се ничого на Право Посполитое […], року прошлого тысяча шестсот шестдесятого в мце октобре добра село Вороновицу кум омнибус аттинентиис и пертинентиис [ jedno słowo nieczytelne] в воеводстве брацлавском будучые и лежачые, а протестуючых юре дивино натурале суксессионе по выже менованой зошлой урожоной Панеи Катарыне Зыгмунтовое Радочынское належачые и служачые, яко цорце и сестре, и которые она за правом ее од пререченого зошлого малжонка ее Пана Теодора Ласка, войского брацлавского, в суме петнадцати тысячей золотых полских модо облигаторио служачым трымала …”

Zespół 44, inwentarz 1. – Sąd grodzki winnicki.
Sygn. 3. – nr. 363. – obl. 1.06.1768 („dysparyment milicji” konfederatów barskich na powiat winnicki – 31.05.1768 w Winnicy; jeden żołnież od 50 poddanych).

… dobra WW. Grocholskich miasto Strzyżawka y wieś Stadnica, Ławrówka, Przeorki, Lisiiówka, Michałówka, Zozów, Zozówka, Silewkówka?, Oczeretna, Lubińce [Lulińce], Pariiówka, miasteczko Woronowica y wsie Soroczyn, Stepanówka, Komarów, Pietniczany z częściami w Trościańcu y Szandyrowie zołnierzy 31…

Sygn. 3. – nr. 366. – obl. 1.06.1768 („oblata taryfy” milicji konfederatów barskich na województwo bracławskie – 31.05.1768 w Winnicy).

Klucz Strzyżawski W. Grocholskiego, sędziego ziem. bracł. dziedziczny: miasto Strzyżawka, wieś Stadnica, wieś Laurówka, wieś Przeorki, wieś Lisiiówka, wieś Michałówka, wieś Zozów, wieś Zozówka, wieś Selewkówka, wieś Oczeretna, wieś Lulińce, wieś Paryiówka, miasteczko Woronowica, wieś Soroczyn, wieś Stepanówka, wieś Komarów, wieś Piatniczany, część w Trościańcu, część w Szanderowie – te dobra rachuią chałup 1550, ma stawić żołnierzy 31…

Materiały uzyskano dzięki uprzejmości p. Olega Rosowieckiego